لاله واژگون که به گل افسانه‌ای ایران معروف است، یکی از گیاهان نادر دنیا بوده اما به فراوانی در دامنه‌های زاگرس یافت می‌شود. به این گل لاله‌ی اندوهگین یا لاله‌ی سرنگون نیز می‌گویند. در این مقاله می‌خواهیم مختصر و مفید به معرفی لاله واژگون بپردازیم تا ببینیم که چرا به آن گل افسانه‌ای می‌گویند و دشت‌های چشم‌نواز لاله‌ی واژگون در کجاهای کشورمان قرار دارند.

آشنایی با لاله واژگون

لاله‌ی واژگون در واقع یک نوع گیاه نیست، بلکه نام خانواده‌ای از گیاهان با ۱۴۰ گونه مختلف است.‌ لاله‌ی واژگون برای اولین بار در سال ۱۵۷۱ به طور علمی شناسایی و «فریتیلاری» نامیده شد. این گیاهان از خویشاوندان سوسن (لیلی) به شمار می‌آیند. متاسفانه به دلیل علاقه‌ی وافر مردم به چیدن این گل‌های زیبا و از بین رفتن زیستگاه‌های طبیعی‌شان، در معرض انقراض قرار دارند.

لاله‌های واژگون در اواسط فصل بهار (اواخر فروردین تا اواخر اردیبهشت) دشت‌های دامنه‌ی زاگرس و برخی از دیگر نقاط کشورمان را مزین می‌کنند. کوهرنگ یکی از زیباترین دشت‌های لاله‌ی واژگون است که هر ساله می‌توانید همراه با اسپیلت البرز به این دشت زیبا سفر کنید.

تاریخچه

همانطور که اشاره شد، لاله واژگون در قرن ۱۶ میلادی مورد توجه گیاه‌شناسان اروپایی قرار گرفت. از گذشته‌های دور این گیاهان در ایران کاملاً شناخته شده بودند. مثلاً در طاق بستان که سنگ‌نگاره‌ای به جا مانده از دوران ساسانی است، نقش لاله‌ی واژگون دیده می‌شود. در قرن ۱۶، لاله‌ی واژگون به ترکیه برده شد. کمی بعدتر، با رونق پرورش این گیاه در ترکیه، به شکل وسیعی به دیگر کشورهای اروپایی صادر می‌شد.

اولین اشاره‌ی رسمی به این گیاه در ایران، به نوشته‌های حیکم ابولقاسم فردوسی، در قرن ۴ بر می‌گردد. اولین معرفی علمی آن را هم باید در نوشته‌های حکیم مومن تنکابنی در سال ۱۰۸۰ هجری قمری جست‌وجو کرد. طبیب شاه سلیمان صفوی در کتاب خود به نام تحفه‌ی حکیم یا تحفه‌المومنین، به توضیح استفاده‌های دارویی این گیاه پرداخته بود. در تحفه حکیم از این گل‌ها به عنوان لاله‌ی سرنگون یاد شده است.

داستان اسطوره‌ای گلی افسانه‌ای

همانطور که گفتیم، به لاله‌ی واژگون لقب گل افسانه‌ای یا اسطوره‌ای ایرانی داده‌اند. خواستگاه این لقب به داستان اندوهناک مرگ سیاوش در شاهنامه برمی‌گردد. البته این داستان بیشتر مربوط به یکی از گونه‌های این خانواده از گیاهان، به نام لاله‌ی اشک مریم یا اشک سیاوش است.

 داستان سیاوش شرح مفصلی دارد؛ اما به طور خلاصه از تراژیک‌ترین داستان‌های شاهنامه محسوب می‌شود. پسر راست‌کردار و پاکدامن کیکاووس که به ناحق و به دلیل توطئه‌های همسر کیکاووس، سودابه به قتل رسید. شرح قتل و استفاده‌ی استادانه‌ی فردوسی از طبیعت برای توصیف سوگ و غم این واقعه منجر به شکل گیری داستانی افسانه‌ای برای خلقت این گل شد.

چو سرو سیاوش نگونسار دید*** سراپرده دشت خونسار دید

بیفکند سر را ز انده نگون*** بشد زان سپس لاله واژگون

لاله واژگون مثل بسیاری از گل‌های دیگر دارای شیره است تا حشرات گرده افشان را به خود جذب کند. اما به دلیل وارونه بودن گل، شیره‌ی آن به سمت زمین سرازیر می‌شود و به نظر می‌رسد که لاله در حال اشک ریختن است. در واقع منشاء نام‌های لاله‌ی اشک مریم، اشک سیاوش و لاله‌ی اندوهگین نیز همین موضوع است.

بررسی گونه‌های لاله واژگون

گفتیم که تا کنون حدود ۱۴۰ گونه از لاله‌های واژگون شناسایی شده است. ترکیه با ۳۹ گونه و ایران با ۱۵ گونه، مراکز اصلی رشد لاله‌های واژگون به شمار می‌آیند. به طور خاص، ایران مرکز اصلی رشد دو گونه از لاله‌های واژگون، به نام‌های لاله‌ی واژگون سلطنتی و لاله‌ی واژگون ایرانی است که در ادامه این دو را معرفی کرده‌ایم.

لاله‌ی واژگون سلطنتی

معروف‌ترین گونه از لاله واژگون، همان لاله‌ی اشک مریم با نام علمی « Fritillaria imperialis» به معنی لاله‌ی واژگون سلطنتی است. علت این نامگذاری این است که در سال‌های دور تنها گلخانه‌ی سلطنتی انگلستان حق رشد و پرورش این لاله‌ها را داشته است. این لاله به تاج قیصر نیز معروف است. لاله‌ی اشک مریم بومی ناحیه‌ی کردستان ایران، عراق و ترکیه به شمار می‌آید ولی زیستگاه آن تا افغانستان و پاکستان ادامه دارد.

 لاله‌ی واژگون ایرانی

لاله‌ی واژگون ایرانی با نام علمی Fritillaria persica در ایران، ترکیه، عراق، لبنان، سوریه و دیگر کشورهای خاورمیانه یافت می‌شود؛ اما فراوان‌ترین میزان این لاله‌ها در ایران است. همچنین در شهر لاتزیو ایتالیا بسیار پرطرفدار است و در سال‌های دور در آن‌جا بومی‌سازی شده است. طول ساقه‌ی این گیاهان به ۳۰ تا ۶۰ سانتی‌متر می‌رسد و هر گیاه می‌تواند تا ۳۰ گل واژگون داشته باشد.

بازدید از لاله‌های واژگون

لاله‌های واژگون در مناطق بسیاری از کشورمان می‌رویند. رنگ‌ها و پراکندگی آن‌ها در هر منطقه متفاوت است و دسترسی به اکثر این مناطق نیاز به شناخت از منطقه و زمان رویش گل‌ها دارد. یکی از معروف‌ترین محل‌های رویش لاله واژگون، دشت کوهرنگ است. کوهرنگ در استان چهارمحال و بختیاری، در نزدیکی روستای بنواستکی و ۱۲ کیلومتری شهر چلگرد قرار دارد. بازدید از کوهرنگ، همه ساله جزو یکی از مقاصد اصلی بهاره‌ی اسپیلت البرز به شمار می‌آید.

دیگر دشت‌های لاله‌ی واژگون عبارت‌اند از:

• استان اصفهان: فریدون شهر، سمیرم، گلستان کوه، دره بید، دشت افوس
• استان ایلام: منطقه‌ی مانشت و قلارنگ
• استان لرستان: دشت دالانی در شهرستان الیگودرز و ارتفاعات اشترانکوه
• استان کرمانشاه: کوه‌های شاهو در منطقه‌ی پاوه و منطقه‌ی اورامانات
• استان مرکزی: دشت لاله‌های واژگون خمین در شهرستان خمین در استان مرکزی
• استان خراسان: دشت لاله‌های واژگون خمبی به رنگ زرد و بنفش در گرمه در استان خراسان شمالی
• استان کهگیلویه و بویراحمد: دشت لاله های واژگون اردکان