رودخانه ارس

طبیعت گردی در کشورمان ایران، اگر همراه با راهنمای مناسب یا شناخت کافی انجام شود، می‌تواند بسیار جذاب و فرح بخش باشد. یکی از استان‌های زیبای ایران از لحاظ طبیعی، تاریخی و فرهنگی، آذربایجان شرقی است. استانی که از شمال با ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان همسایه است و رودی خروشان به نام ارس مرز بین این استان و کشورهای همسایه را تشکیل می‌دهد. در این مقاله می‌خواهیم درباره‌ی رودخانه ارس و جاذبه‌های دیدنی اطرافش صحبت کنیم تا هم با جغرافیا و گنجینه‌های طبیعی ایرانمان آشنا شویم، هم جاذبه‌های آن منطقه‌ی زیبا را بشناسیم.

گشت و گذار در اطراف رودخانه ارس و دیدار از جاذبه‌های استان آذربایجان شرقی، کلیات تور طبیعت گردی آذربایجان را تشکیل می‌دهند. سفری ماجراجویانه در مسیری خاص همراه با اسپیلت البرز که پر است از زیبایی‌های طبیعی و دیدنی‌های غرورآمیز تاریخی؛ از جنگل‌های ارسباران گرفته که به عنوان ذخیره‌گاه زیست کره در فهرست یونیسکو ثبت شده است تا قلعه بابک با داستان شورانگیز مقاومت در برابر بیگانگان. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد برنامه‌های تور می‌توانید از صفحه‌ی اختصاصی تور طبیعت گردی آذربایجان شرقی بازدید کنید. در مورد دیدنی‌های استان و مکان‌هایی که در جریان تور بازدید می‌کنیم هم در وبلاگ به تفصیل توضیح داده‌ایم. حال با ما همراه باشید تا به سراغ مرز خروشان و پرماجرای ایران یعنی رودخانه ارس برویم.

 

رودخانه ارس

به رود خروشان ارس در زبان محلی «آراز» و در زبان ارمنی «آراکس» می‌گویند. نام رودخانه احتمالاً از واژه‌ی «راکسا» در زبان نیاایرانی منشاء گرفته که به معنی «چیزی که به سرعت جریان دارد» یا «تندرو» است. رابرت هیوسون (پژوهشگر متخصص در زمینه‌ی ارمنستان) رود ارس را تنها رود واقعی ارمنستان و نشانه‌ای از غرور ارامنه توصیف می کند.

 

داستان‌ها، افسانه‌ها و تاریخچه

داستان‌های جالبی پیرامون رود ارس نقل می‌شود. مثلاً ارامنه معتقدند که این رودخانه به نام آراست که نوه‌ی بزرگ خاندان هایک بود، گذاشته شده است. هایک در افسانه‌های اسطوره‌ای ارمنستان، بنیان‌گذار این کشور و سلحشوری قدرتمند مانند رستم بوده است. در قرآن کریم از قومی یاد شده که اصحاب رس نام داشتند. در روایتی از امام علی (ع)، اصحاب رس را قومی توصیف کردند که در حاشیه‌ی رودخانه ارس ساکن بوده و درخت صنوبری را می‌پرستیدند.

از داستان‌های باستانی ارس که بگذریم، به تاریخ مدرن رودخانه می‌رسیم. در دوره‌ی قاجار و طبق توافق‌نامه‌های گلستان و ترکمانچای، رودخانه‌ی ارس به عنوان مرز جدید بین روسیه و ایران انتخاب شد. به دنبال این قراردادها، قفقاز، ارمنستان، ایالات شرقی گرجستان، نخجوان، ایروان و بخش‌های از تالش به امپراتوری روسیه واگذار شد.

رودخانه ارس در بین شعرای ما هم محبوبیت خاصی داشته است. حافظ در بیتی چنین می‌گوید:

 ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس         بوسه زن بر خاک آن وادی و مشکین کن نفس

داستان جالب دیگری که در مورد رود ارس وجود دارد، ماجرایی در مورد یکی از جزایر پیروان رودخانه است. ارس ۸۰۵ جزیره‌ی کوچک و بزرگ دارد که همه خالی از سکنه‌اند و در زبان محلی به آن‌ها «شام» گفته می‌شود. ۴۲۷ جزیره به ایران و ۳۸۲تای آن هم به جمهوری آذربایجان (و در قدیم به شوروی) تعلق دارد. این جزایر به جز تعدادی، با شماره نامگذاری شده‌اند. یکی از آن‌ها که نام خودش را دارد، جزیره‌ی کثیری است که به افتخار رشادت یکی از افسران ارتش ایران در دوران پهلوی نام‌گذاری شده است.

در آن زمان‌ها هیئتی مسئول مرزبندی بین اراضی ایران و شوروی بودند. طبق توافق‌های صورت گرفته، ارس به عنوان خطی مرزی ایران و شوروی پذیرفته شده بود؛ اما رودخانه در تمام مسیر یک شاخه نیست و در برخی نقاط به چند شاخه تقسیم می‌شود. لذا توافق بر این بود که اگر این اتفاق رخ داد، شاخه‌ای از رودخانه که عمیق تر است، به عنوان خط مرزی در نظر گرفته شود. در سال ۱۳۳۴ بر سر یکی از این شاخه‌ها مشاجره‌ای صورت گرفت. در محلی از ارس رودخانه به دو شاخه تقسیم می‌شد و روس‌ها معتقد بودند که شاخه‌ای باید مرز باشد که به ضرر ایران است.

جزیره‌ی ستوان کثیری در رودخانه ارس

ستوان یکم نورالله کثیری که نقشه بردار لشکر تبریز بود، جسورانه با اسب خود به درون شاخه‌ای رفت که به سود ایران بود. او و اسبش در بین امواج خروشان ناپدید شدند. البته یکی دیگر از افسرهای ایرانی موفق شد که کثیری را نجات دهد. روس‌ها که این صحنه را دیدند، مجاب شدند که شاخه‌ی به سود ایران، عمیق‌تر بوده و باید به عنوان خط مرزی در نظر گرفته شود. البته باید در پرانتز اشاره کنیم که روس‌ها حق داشتند و در واقع کثیری به آن‌ها حقه زد. به این ترتیب مالکیت جزیره‌ی ۱۳۰ به ایران اختصاص داده شد که بعدها برای تجلیل از نورالله کثیری، جزیره‌ی کثیری نام گرفت.

 

جغرافیا و حیات وحش

رودخانه ارس از کوه بینگول داغ یا هزار برکه واقع در حوالی سرچشمه فرات سرچشمه می‌گیرد و به سوی شرق روانه می‌شود. ارس بعد از عبور از دامنه‌ی شمال شرقی کوه آرارات به نقطه‌ی مرزی ایران و ارمنستان در ۴۵ کیلومتری شمال شهرستان ماکو (آذربایجان غربی) وارد شده و راه خود را از شهرستان مرند به استان آذربایجان شرقی ادامه می‌دهد. ارس از طریق شهرستان مغان و در نقطه‌ای به نام تازه‌کند از مرز ایران خارج شده و به جمهوری آذربایجان داخل می‌شود و به دریای خزر می‌ریزد. کل طول ارس ۱۰۷۲ کیلومتر بوده یعنی از کارون هم بلندتر است.

دومین رود پرآب کشور، محلی مناسب برای ماهیگیری است. ماهی‌هایی که در این رودخانه‌ زندگی می‌کنند و قابل صید کردن هستند شامل آمور، اسبله، زردپر، سوف، سیم، ماهی سفید، فیتوفاک، کاراس و کپو است. بیشتر این ماهی‌ها اندازه‌ی بزرگی دارند و صیدشان برای کسانی که به ماهیگیری علاقه دارند، چالشی جالب خواهد بود. آهو، خرس قهوه‌ای، قوچ، میش ارمنی و ... از جمله حیواناتی هستند که در حاشیه ارس زندگی می‌کنند. پرندگان رود ارس هم بسیار متنوع‌اند. در بخشی از رودخانه که در ترکیه قرار دارد، بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۳ پژوهشی انجام شد و طبق آن بیش از ۲۰۰ گونه از پرندگان شامل حواصیل، بوتیمار، عقاب و ... در کناره‌های رود شناسایی شد.

 

جاذبه‌های گردشگری رودخانه ارس

آبشار آسیاب خرابه

آبشارهای آسیاب خرابه یکی از دیدنی‌ترین‌های استان آذربایجان شرقی است و بازدید از آن یکی از بخش‌های تور طبیعت گردی اسپیلت البرز در این استان را تشکیل می‌دهد. نام اصلی این آبشار «گرگر» بوده ولی به دلیل وجود یک آسیاب آبی متروکه، به آبشار آسیاب خرابه مشهور است. آبشار گرگر از چندین و چند آبشار کوچک و بزرگ تشکیل شده که در بالای آسیاب متروکه از کوه کیامکی سرچشمه می‌گیرد. دیواره‌هایش از خزه پوشیده شده و اطراف چشمه‌ی حاصل از آن، درختان انجیر زیبایی روییده‌اند. خلاصه که اتمسفر آبشار بس دلربا و دل‌پذیر است.

 

کلیسای سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس یکی از جاذبه‌های تاریخی استان آذربایجان شرقی است که در فهرست میراث جهانی یونیسکو هم قرار دارد. قدمت این کلیسا به قرن ۱۴ باز می‌گردد اما می‌گویند که بنیان‌گذارش، یکی از حواریون عیسی مسیح به نام ناتانائیل بوده است. در مورد کلیسای سنت استپانوس در مقاله‌ی دیگری مفصل صحبت کرده‌ایم.

بازار مرزی جلفا

شهر مرزی جلفا از دیرباز تا کنون از نظر اقتصادی و تجاری اهمیت خاصی برای کشورمان داشته است. پررونق‌ترین دوران جلفا به زمانی بازمی‌گردد که ارامنه‌ی منطقه به پرورش کرم ابریشم و حریربافی مشهور بودند و چون جلفا در مسیر راه ابریشم بود، درآمد بالایی داشتند. سال‌ها بعد که ایران با شوروی سابق همسایه بود، جلفا به یکی از پررونق‌ترین مناطق گمرکی کشور تبدیل شد. لقب بازار مرزی جلفا که به بازار روس‌ها معروف است، از همین‌جا می‌آید. هرچند به دلیل شرایط اقتصادی و سیاسی حاضر شرایط بازار مرزی جلفا با رکود مواجه شده، هنوز هم می‌تواند برای کسانی که به خرید در سفر علاقه دارند جذاب باشد.