قلعه بابک

آذربایجان شرقی یکی از استان‌های ایران است که قلعه‌های متعددی در نقاط مختلف آن وجود دارد. این قلعه‌ها و دژها به دلیل اوضاع اجتماعی و سیاسی زمان خود ساخته‌ شده‌اند. جنگ‌های قبیله‌ای و فرقه‌ای و درگیری‌های داخلی باعث شد که توجهی خاصی به مکان استراتژیک قلعه‌ها شود. بیشتر دژهای آذربایجان بر روی کوه‌ها، صخره‌های صعب‌العبور و تپه‌ها ساخته شده‌اند. قلعه‌ی بابک یکی از د‌ژهای این استان زیبا و محل فرماندهی قیام ضد خلفای عباسی توسط بابک خرمدین است.

در مورد بابک خرمدین، قیامش و قلعه بابک، داستان‌های بسیاری وجود دارد. بیشتر افراد قیام بابک را نبردی ملی‌گرایانه و او را قهرمان ملی می‌دانند؛ به همین جهت بابک در میان مردم آذربایجان از احترام خاصی برخوردار است. برخی هم با استناد به شواهد تاریخی می‌گویند که بابک قهرمان ملی نه، بلکه دشمن اسلام و ایرانیان مسلمان بوده است. به هر حال با توجه به شناختی که نسبت به خلفای عباسی داریم، احتمالاً تحریف زیادی در تاریخ آن زمان از سوی آن‌ها صورت گرفته است.

در این مقاله می‌خواهیم به معرفی یکی از جاذبه‌های غرورآمیز آذربایجان شرقی یعنی قلعه‌ی بابک بپردازیم و کمی هم در مورد بابک خرمدین و سرخ‌پوشان صحبت کنیم. قلعه‌ی بابک یکی از دیدنی‌های تاریخی است که در جریان تور طبیعت گردی آذربایجان شرقی بازدید خواهیم کرد. آذربایجان شرقی طبیعتی زیبا و دیدنی‌های بسیار دارد. دیدار از قلعه‌ی بابک از این جهت که در قله‌ی کوهی قرار دارد، هم یک بازدید تاریخی است، هم به نوعی یک کوهنوردی ملایم و جذاب. حتماً از صفحه‌ی اختصاصی تور طبیعت گردی آذربایجان شرقی اسپیلت البرز دیدن کنید. در مورد جاذبه‌های استان و مکان‌هایی که در تور بازدید خواهیم کرد، به طور مفصل در وبلاگ سایت توضیح داده‌ایم.

 

قیام بابک و سرخ‌پوشان

مجسمه‌ی بابک خرمدین در شهر بابک، جمهوری خودمختار نخجوان

بابک خرمدین رهبر گروهی از مبارزان ایرانی به نام خرمدین بود. خرمدینان بعد از مرگ ابومسلم علیه خلفای عباسی قیام کردند. بابک و خرمدینان بیش از ۲۰ سال در برابر خلفای عباسی مقاومت کردند. چون خرمدینان به مذهب مزدکی معتقد بودند، برخی شورش بابک را به دلایل مذهبی و اسلام ستیزانه می‌دانند. البته به نظر می‌رسد پایه‌های سیاسی و اجتماعی این قیام قوی‌تر بوده است. به هر حال کشورمان در آن زمان‌ها زیر یوق حکومت نیروهای بیگانه و اعراب بود.  برای ایرانیان این مسئله هم از نظر بحث ملی‌گرایی و هم از نظر فشارهای اقتصادی و اجتماعی قابل قبول نبود.

نقل داستان بابک و ابهاماتی که در مورد او وجود دارد، بسیار مفصل است و در حوصله‌ی این مقاله نمی‌گنجد. به عقیده‌ی برخی از پژوهشگران، تاریخ‌نگاران آن زمان به دلیل نفوذ حاکمان عباسی، اطلاعات صحیحی از بابک ننوشته‌اند. به همین جهت توصیفات دقیقی از بابک و خرمدینان در دست نیست.

برای درک بهتر اهمیت قلعه بابک باید مروری کوتاه بر زندگی بابک خرمدین داشته باشیم. در این نوشته سعی کردیم تا حد ممکن به حواشی این داستان دامن نزنیم و رفع ابهامات را به تاریخ نگاران و پژوهشگران واگذار کنیم.

خرمدینان در زمره‌ی ایرانیانی بودند که در برابر حکومت خلفای عباسی مقاومت می‌کردند. آن‌ها از شرق تا غرب ایران (از خراسان تا آذربایجان)، مناطق مرکزی (قم، ری و قزوین) و همچنین مناطق جنوبی (خوزستان) پراکنده بودند. خرمدینان در شورش‌های بسیاری مشارکت داشتند که به دستور خلفای عباسی وقت (مهدی و بعد هم هارون الرشید) سرکوب شدند. این شورش‌ها کوتاه بودند تا این که بابک آمد و به فرماندهی او، خرمدینان ۲۰ سال در برابر عباسیون مقاومت کردند. در آن زمان آذربایجان به کانون جنبش خرمدینان تبدیل شد.

آغاز قیام بابک به زمان خلافت مامون بازمی‌گردد. در آن زمان بابک و نیروهایش ناحیه‌ی مسلمان نشین بذ را تصرف و در قلعه بابک مستقر شدند. مسلمانان منطقه هم به سمت مراغه عقب نشینی کردند. مامون در آن زمان در خراسان به سر می‌برد و درگیر مشکلات داخلی خلافت بود. وقتی به بغداد بازگشت، در سال  ۲۰۴ هجری قمری لشکری را مامور سرکوب شورش بابک کرد. این لشکر و چند لشکر مجهز بعدی در برابر خرمدینان شکست خوردند و راه به جایی نبردند.

سال بعد، مامون عیسی بن محمد را به عنوان حاکم ارمنستان و آذربایجان منسوب و وی را مسئول سرکوب بابک کرد. لشکر عیسی در موقعیت استراتژیک قلعه بابک و در گذرگاهی باریک به دام افتاد و به سختی شکست خورد. تا زمان مرگ مامون در جریان درگیری حکومت عباسی با روم شرقی، چندین لشکر دیگر برای سرکوب بابک اعزام شدند ولی همه به سختی شکست خوردند. مامون در وصیعت نامه‌اش به خلیفه‌ی بعدی که معتصم باشد، توصیه کرده بود که تمام تلاشش را برای سرکوب شورش بابک بکند.

در سال ۲۱۸ هجری قمری که سال مرگ مامون بود، بابک بیشتر مناطق آذربایجان و جبال را تصرف کرده بود. منطقه‌ی زردی که در نقشه‌ی بالا مشاهده می‌کنید، حوزه‌ی تحت تصرف بابک و ناحیه‌ی قرمز حوزه‌ی تحت تصرف مازیار (رهبر شورش‌های طبرستان) در همین سال بود.

در دوره‌ی خلافت معتصم، افشین که یکی از سرداران ایرانی خلفای عباسی بود، مسئول سرکوب شورش بابک شد. معتصم برای پشتیبانی لشکر افشین تمهیدات وسیعی دیده بود و پول و آذوقه‌ی زیادی در اختیار او گذاشت. افشین شاهزاده‌ی اسروشنه (منطقه‌ای در تاجیکستان) بود و در سر رویای حکومت به خراسان را داشت. پشتیبانی وسیع معتصم از افشین، ترس خان‌های محلی آذربایجان از خلفای عباسی، خیانت هم پیمانان بابک و افشای اطلاعات مهم جنگی در مورد استراتژی خرمدینان باعث شد که افشین در سال ۲۲۲ هجری قمری موفق به فتح قلعه بابک شود.

نقاشی دستگیری بابک خرمدین - اثر شهاب موسوی زاده

بابک پس از شکست به ارمنستان گریخت ولی باز هم با خیانت حاکمان محلی مواجه شد و به اسارت افشین درآمد. افشین او را به بغداد برد و بابک به شکل وحشیانه‌ای اعدام شد. عباسیون دست‌ها و پاهای بابک را قطع و جنازه‌ی او را در ملاء عام به دار آویختند. خواجه نظام الملک در کتاب سیاست نامه می‌گوید که وقتی دست اول بابک را بریدند، بابک صورتش را با دست دیگر به خون می‌آلود. وقتی معتصم دلیلش را پرسید، بابک گفت:«می‌خواهم کسی گمان نکند که رنگ پریدگی صورت من به دلیل ترس است؛ بلکه فقط به خاطر خونریزی است.»

 

قلعه بابک

قلعه بابک که با نام‌های دژ بابک، قلعه‌ی جمهور، قلعه‌ی جاویدان یا دژ بذ هم شناخته می‌شود در ۵ کیلومتری شهرستان کلیبر جای دارد. قلعه در بالای کوهی با ارتفاع ۲۳۰۰ متر از سطح دریاواقع شده و از طرفین با دره‌هایی به عمق ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر احاطه می‌شود. برای رسیدن به قلعه، تنها یک راه وجود دارد که شامل پله‌هایی شکسته و مسیری ناهموار است. به نظر می‌رسد که قلعه در زمان ساسانیان ساخته شده ولی برخی هم قدمتش را به دوره‌ی اشکانیان نسبت می‌دهند. هرچه باشد، بیش از ۱۲۰۰ سال است که قلعه بابک استوار ایستاده.

صعود به قلعه بابک بدون راهنما و همراهی تور، کمی دشوار است. چون چندین راه برای صعود وجود دارد و مسیر صعود هم صعب‌العبور است. پس هم برای این که در راه گم نشوید و هم به جهت نکات ایمنی، بهترین کار این است که با تور به قلعه بابک بروید. برای دیدن قلعه بابک، تور طبیعت گردی آذربایجان شرقی را به شما پیشنهاد می‌کنیم.

برای رسیدن به قلعه باید از مسیری شیب‌دار با پله‌هایی شکسته عبور کنیم تا به بالای تپه برسیم. از آن جا به بعد چندین راه برای صعود وجود دارد. ساده‌ترین راه، مسیری در روبه‌روی پله‌ها است که راهی خاکی و باریک است. باید همان راه خاکی را بگیریم و برویم بالا تا به قلعه برسیم. از سمت چپ حرکت کنید که خدایی نکرده سقوط نکنید. انتهای مسیر خاکی به بخش سنگی کوه می‌رسد و اولین چشم انداز از خرابه‌های دژ قابل مشاهده است. البته زیادی امیدوار نشوید که باید از دو بلندی دیگر هم عبور کنیم. بلندی اول چشم‌انداز بی‌نظیری به قلعه بابک دارد. از بلندی دوم که عبور کنیم، به خود دژ می‌رسیم که در بالای صخره‌های خشنی قرار گرفته است. بالا رفتن از پله‌های قلعه کمی دشوار و خطرناک است؛ چون حفاظی در اطراف پلکان نصب نشده و در سمت راست دره‌ای به عمق چند صد متر وجود دارد؛ پس مراقب باشید!

بنای قلعه شامل ۴ برج نیمه استوانه‌ای است که محل دیده‌بانی بوده‌اند. ساختمان اصلی دژ دو و سه طبقه است و یک تالار مرکزی با هفت اتاق دارد. در سمت شرقی آب انبار و چند اتاق ساخته شده است. در سمت غربی هم پلکان‌هایی وجود دارد که اکنون ویران شده‌اند. این پله‌ها تنها راه صعود به بخش‌های بالاتر قلعه بابک است. در تحقیقات باستان شناسی از قلعه بابک، چندین تنور پخت نان، سفالینه‌های لعابدار و منقوش، سکه‌هایی از دوران اتابکان آذربایجان و هزاراسپیان (سده ششم و هفتم هجری) یافت شده که نشان از وجود حکومتی در این منطقه در آن زمان‌ها هستند.