آشنایی با فرهنگ و رسوم جذاب مغولستان - بخش ۲
در این سری مقالات سعی کردیم تا از جذاب‌ترین فرهنگ و رسوم مغولی برای شما صحبت کنیم. در بخش اول در مورد سبک زندگی یعنی البسه، غذاها و نوشیدنی‌ها و چادرهای سنتی مغولی (گیر) صحبت کردیم.
مغول‌ها از جمله مردمی هستند که برای هرچیزی آداب و رسوم خاصی دارند و چون این کشور به آرامی در مسیر توسعه در حرکت است، فرهنگ و رسوم مغولی از گزند دنیای مدرن امروزی تا حد زیادی در امان مانده است. در این سری مقالات سعی کردیم تا از جذاب‌ترین فرهنگ و رسوم مغولی برای شما صحبت کنیم. در بخش اول در مورد سبک زندگی یعنی البسه، غذاها و نوشیدنی‌ها و چادرهای سنتی مغولی (گیر) صحبت کردیم. در این مقاله می‌خواهیم به سراغ موارد جالب دیگر برویم.
فرهنگ و رسوم مغولی
۲. مغولستان و مغول‌ها
۲.۱ مغولستان خارجی و داخلی
سرزمین اصلی مغولستان امروزه به سه بخش تقسیم شده است. این را هم بدانید که مغولستان تنها با دو کشور چین (در جنوب) و روسیه (در شمال) همسایه است. بخش‌های اصلی همان کشور مغولستان است. بخش‌های جنوبی جزو کشور چین محسوب شده و منطقه‌ی خود مختار مغولستان داخلی (Inner Mongolia) نامیده می‌شود. بخش‌های شمالی هم جزوی از روسیه شده است. فرهنگ و رسوم هر کدام از این بخش‌ها با یکدیگر شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد.
مغول‌های چینی به خط سنتی مغولی می‌نویسند. خط مغولی به هم چسبیده است و از بالا به پایین نوشته می‌شود. البته این شکل نگارش بسیار دشوار است و بیشتر مغول‌های مغولستان آن را بلد نیستند. لهجه‌ی مغول‌های چینی شبیه مغول‌های مغولستان است.
مغول‌های روسیه در دو منطقه ساکن‌اند: یکی «بوریاتیا» که چسبیده به مغولستان است و دیگری جمهوری قالموقستان که در شمال دریای خزر قرار داشته و مغول‌هایی که در آن‌جا زندگی می‌کنند، به قالموق معروف‌اند. گویش قالموق‌ها کاملاً از گویش رایج مغولستان (گویش خالخایی) متفاوت است. خالخا بزرگ‌ترین قومیت در مغولستان است و گویش‌شان به عنوان گویش رسمی مغولستان شناخته می‌شود.
۲.۲ مُنگول‌ها
کل مغول‌های جهان ۱۰ میلیون نفر هستند. از این جمعیت، سه میلیون نفر در مغولستان، دو میلیون نفر در روسیه و چهار میلیون نفر هم در چین زندگی می‌کنند. یکی از نکات جالب فرهنگ و رسوم مغولی این است که به خودشان مُنگول و دیگر مغول‌های جهان، «مغول» می‌گویند.
شاید بد نباشد که در مورد واژه‌ی منگل کمی صحبت کنیم. این واژه نه تنها در فارسی، بلکه در همه‌ی دنیا نوعی اهانت محسوب می‌شود. بیشتر هم وقتی استفاده می‌شود که می‌خواهیم به فردی کند ذهنی یا خنگی نسبت بدهیم. منشاء این واژه برمی‌گردد به نام‌گذاری افرادی که به سندرم داون (نوعی اختلال در رشد ذهنی) مبتلا بودند. چون این افراد از نظر ظاهری شبیه به مغول‌ها بودند، به آن‌ها منگل گفته می‌شد.
۲.۳ ترک‌ها و مغول‌ها
اگر مقاله‌ی «تاریخ مغولستان از نمای نزدیک» را مطالعه کرده باشید، در آن‌جا به قومی اشاره کردیم که به زبان ترکی صحبت می‌کردند. به طور کلی تاریخ ترکیه تا حد زیادی به مغولستان وابسته است. نخستین حکومت بزرگ ترکان در مغولستان شکل گرفت و اولین سنگ نوشته‌ها به خط ترکی هم در مغولستان یافت شده‌اند. قدمت این سنگ نوشته‌ها به قرن هشتم میلادی باز می‌گردد.
مغولی و ترکی جزو یک خانواده‌ی زبانی‌اند و هنوز هم واژه‌های مشترک دارند. البته ما زبانی به نام ترکی مغولی نداریم و زبانی که مغول‌های ترک (Turkic) با آن سخن می‌گویند همان مغولی با گویشی متفاوت است. جالب است بدانید که تورهای گردشگری مغولستان در ترکیه با جمله‌ی «آنا یوردوموزدن آتا یوردوموزا» تبلیغ می‌شوند که به معنی «از سرزمین مادری به سرزمین پدری» است.
۳. سنگ نگاره‌ها
یکی از فرهنگ و رسوم مغولی که البته مربوط به قرن‌ها پیش است، تولید سنگ نوشته‌ها است. در کشور مغولستان سنگ نگاره‌های بسیاری وجود دارد که به دو گروه سنگ‌های گوزنی و سنگ‌های گوک ترکی تقسیم می‌شوند. سنگ‌های گوزنی به فراوانی در جنوب سیبری یافت می‌شوند و چون روی آن‌ها معمولاً نقشی از یک گوزن رسم شده، اینگونه نام‌گذاری شده‌اند. سنگ‌های گوک ترکی برخلاف سنگ‌های گوزنی که تصویری بودند، نوشتاری‌اند.
سنگ‌های گوزنی بین یک تا پنج متر ارتفاع دارند و ایستاده یا ستونی‌اند. بیشتر آن‌ها به سمت شرق کج شده یا رو به شرق هستند. تقریباً همه‌ی‌شان هم متعلق به دوره‌ی برنزی‌اند. سنگ‌های گوک ترکی در آسیای مرکزی به فراوانی یافت می‌شوند و همانطور که در بالا اشاره کردیم، نوشته‌هایی به خط ترکی باستانی روی‌شان درج شده است.
۴. عقاید و خرافات
۴.۱ شامانیسم و بودا
شامانیسم به عنوان قدیمی‌ترین مذهب دنیا شناخته می‌شود و تا پیش از ورود آیین بودایی به مغولستان، بیشتر مغول‌ها به این مذهب معقتد بودند. شامانیسم مذهبی متصل به طبیعت بوده و چیزهایی از قبیل جادوگری یا رقص باران هم دارد. این آیین شبیه به مذهب قدیمی سرخپوست‌ها است.
شامانیسم یکی از وجه‌های بسیار جالب فرهنگ و رسوم مغولی است. خدایان این آیین جذاب‌ترین مورد شامانیسم است. خدایان شامانی قدی کوتاه (در حد ۵۰ سانتی‌متر)، موهایی بلند و چشمانی کشیده دارند که گوشه‌هایش به سمت بالا می‌رود. این‌ها در کوه‌ها می‌گردند و به گفته‌ی معتقدان به این مذهب، نمی‌شود آن‌ها را دقیق دید. تنها با گوشه‌ی چشم و برای یک لحظه دیده شده و اگر به سمت‌شان برگردید، ناپدید می‌شوند. آن‌ها همچنین معتقدند که این خدایان از برخی از جانوران (مثل ببرها) محافظت می‌کنند.
۴.۲ سنگ‌نشانه‌ها و درختان مقدس
یکی دیگر از نکات جالب فرهنگ و رسوم مغولی سنگ‌نشانه‌ها و درختان مقدس هستند. درختان مقدس معمولاً سن بسیار زیادی دارند و مغول‌ها در کنارشان پول و شیرینی می‌گذارند و به شاخه‌هایش پارچه‌های سفید یا آبی می‌بندند. در واقع این کار نوعی نذر کردن است.
همچنین ممکن است در جاهای مختلف (مثلاً کنار جاده‌ها) یک کپه سنگ ببینید که روی هم چیده شده‌اند. معمولاً هم یک میله‌ی چوبی دومتری ضخیم در وسط کپه فرو می‌کنند. در کنار سنگ‌ها شیرینی و پول و به چوب پارچه می‌بندند. به سنگ‌نشانه‌های مقدس، آوو یا آوا (Ovoo) گفته می‌شود و مغول‌ها معتقدند که روح آن منطقه در نزدیکی سنگ‌ها می‌آرامد. بیشتر وقت‌ها زمانی که می‌خواهند نذرشان را نزدیک آوا قرار دهند، ۲-۳ باری دورش طواف می‌کنند.
۴.۳ ماهی و کشتن بچه‌ی حیوانات
بسیاری از مغول‌ها ماهی نمی‌خورند. آن‌ها معتقدند که روح ماهی، نگهبان دریاچه و رودخانه است و اگر ماهی را بکشند، رود خشک می‌شود. همچنین در فرهنگ و رسوم مغولی کشتن و خوردن بچه‌ی حیوانات (گوساله، بره و بزغاله) گناه است.
۵. سرگرمی‌ها
۵.۱ بازی‌های مغولی
در فرهنگ و رسوم مغولی وقتی گوسفندی را می‌کشند، قوزک پایش را تمیز کرده و به عنوان مهره‌ی بازی استفاده می‌کنند. در برخی از فروشگاه‌های سوغاتی می‌توانید این مهره‌ها را خریداری کنید. بازی‌های زیادی با مهره‌ی قوزک گوسفند در مغولستان انجام می‌شود. یکی از آن‌ها «شاقا» نام دارد که مشابه یک قل و دو قل ما است.
در بازی شاقا، تمام مهره‌ها در وسط زمین ریخته می‌شود. سپس هر فرد یک مهره را بالا انداخته و تعدادی مهره را به سمت خود می‌کشد. در قدم دوم باید دوباره مهره را بالا بیاندازد، مهره‌های برداشته شده را جمع کند و مهره‌ی بالا انداخته شده را روی هوا بگیرد. تفاوت این بازی با یک قل و دو قل ما این است که در دو مرحله انجام می‌شود و محدودیتی برای برداشتن تعداد مهره‌ها وجود ندارد. هر چندتا مهره که در مرحله‌ی اول بردارید، می‌توانید در مرحله‌ی دوم جمع کنید. هر فرد یک بار این کار را کرده و صبر می‌کند تا همه انجام دهند. دوباره نوبت به نفر اول می‌رسد و در نهایت کسی که بیشترین مهره را بردارد، برنده است.
۵.۲ فستیوال نادام و سه ورزش مردانه
فسیتوال نادام، جشنی است که مغول‌ها در تابستان (اواخر تیر) برگزار می‌کنند. در سایر ماه‌های سال، مغولستان به شدت سرد است و نمی‌توان کار خاصی کرد. برای همین تابستان که فرا می‌رسد، جنب و جوش عجیبی در کشور حکمفرما می‌شود. نادام در تمام مناطق مغولستان برگزار می‌شود. رویدادهای این فستیوال شامل تیراندازی، سوارکاری و کشتی سنتی مغولی است که به سه ورزش مردانه معروف‌اند. اخیراً رقص‌های گروهی و موسیقی هم به این جشنواره اضافه شده است. نادام یکی از دیدنی‌ترین جلوه‌های فرهنگ و رسوم مغولی است.
تیراندازی و سوارکاری نکته‌ی خاصی ندارند ولی کشتی مغولی (که به آن بوخ می‌گویند) جالب است. لباس کشتی‌گیران به شکل شورتی کوتاه و جلیقه‌ای که آن را برعکس می‌پوشند. هم شورت و جلیقه از جنس محکم و ضخیمی دوخته می‌شوند که در جریان مسابقه که پاره نشوند. در کشتی مغولی معمولاً همدیگر را از شرت یا جلیقه می‌گیرند، بلند کرده و خاک می‌کنند. کشتی‌گیران پیش از شروع مسابقه، دور میدان می‌گردند. این قدم زدن به این شکل است که پاهای خود را تا زانو بالا آورده و دست‌هایشان را مثل بال زدن پرندگان بالا و پایین می‌برند. در نهایت هم به پرچم مغولستان که در میان میدان است، ادای احترام می‌کنند. این حرکت پس از پایان مسابقه، توسط برنده تکرار می‌شود.
