یوزپلنگ ایرانی را بشناسیم

تاریخچه پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی

در اواخر سال 60 با مشاهده یوزپلنگ در منطقه نای بندان، با انجام بررسی‌های لازم، حفاظت از گونه ارزشمند یوزپلنگ در دستور کار مسئولان و کارشناسان اداره کل حفاظت محیط زیست استان خراسان قرار گرفت و سرانجام به مطرح شدن اولین فاز حفاظت بین المللی یوزپلنگ آسیایی در سال 1375 انجامید. سپس با پیگیری دفاتر امور حیات وحش سازمان و اداره کل مذکور در سال 1377 و با کمک سازمان های بین المللی "پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و زیست بوم های مرتبط" با استفاده از کمک های مالی سازمان تسهیلات جهانی (GEF) و سازمان حفاظت محیط زیست در شهریور ماه سال 1380 تصویب گردید.

طی 12 سال گذشته پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی فعالیت های زیادی را در زیستگاههای یوز آسیایی در کشور انجام داده است که این فعالیت ها در بخش های حفاظتی،علمی و آموزشی بوده است. 

وضعیت یوزپلنگ پیش از اجرای پروژه

اطلاعاتی درباره اکولوژی یوزپلنگ وجود نداشت!
مردم ایران چیزی درباره یوزپلنگ نمی دانستند!
تنها می دانستیم که 5 لکه زیستگاهی در کویر ایران احتمالا سنگرگاه یوزپلنگ است!
کمتر از 45 محیط بان وظیفه حفاظت از 3/8 میلیون هکتار عرصه یوزخیز را برعهده داشتند!
حدودا 2 قلاده یوزپلنگ هر ساله به دلیل ناآگاهی عموم مردم توسط انسان کشته می شد!
هیچ تجربه ای از اجرای پروژه های حفاظتی در سطح کشور وجود نداشت!
اکثر کارشناسان بر این باور بودند که کمتر از 15-10 قلاده یوزپلنگ در کشور وجود دارد و حتی برخی آنرا کاملا منقرض شده می پنداشتند.

پراکندگی یوزپلنگ آسیایی

این زیرگونه در نواحی شمال آفریقا و در کشورهای الجزایر، مصر، مراکش و برخی از کشورهای آسیایی نظیر هند، پاکستان، افغانستان، ایران، عراق، اردن، عمان، عربستان سوریه و کشورهای آسیای مرکزی در جنوب روسیه تا اوایل قرن 20میلادی پراکندگی داشتند. اکنون تنها جمعیت باقی مانده  یوزپلنگ آسیایی در ایران باقی مانده که در سالهای اخیر به شدت کاهش یافته است.

پراکندگی زیستگاه های منتخب یوزپلنگ آسیایی در ایران

تا قبل از دهه1350 گزارش مستندی از پراکندگی یوز در ایران موجود نیست، اما طبق شواهد موجود اکثراً مناطق استپی و بیابانی ایران از بمپور در بلوچستان تا طبس، پارک ملی گلستان، خوش ییلاق و ذخیرهگاه زیست سپهر توران، پارک ملی کویر، موته اصفهان، بافق یزد، خبروروچون و راور کرمان حاجی آباد بندرعباس و منطقه بهرام گور فارس مشاهده شده است. پراکندگی فعلی یوز آسیایی در مناطق تحت مدیریت کویر مرکزی، توران، میاندشت، بافق، نایبندان طبس، دره انجیر یزد،کالمند مهریز،عباس آباد نائین،سیاهکوه یزد و راور کرمان می باشد.

زیستگاه یوزپلنگ آسیایی

زیستگاه یوز در ایران دشتهای باز و پهناور و تپه ماهورهای وسیع استپی و بیابانی است. این مناطق با وجود بارندگی کم و محدود دارای پوشش گیاهی مناسبی است که در آن گونه هایی نظیر درمنه، گز، تاغ، قیچ، اسکنبیل، کاروان کش، ریش بز و اشنان مشاهده می شود. این پوشش زیستگاه مناسبی را برای جانورانی مانند آهو، جبیر، گوسفند وحشی و خرگوش که غذای اصلی یوز می باشند را فراهم می آورد. چنین زیستگاهی به یوز اجازه می دهد که به بهترین نحو از قابلیتهای فیزیولوژی و ریخت شناسی خود استفاده نماید.
یوزها مخاطره آمیزترین زندگی را در میان تمامی جانوران بیابانی دارند. دو نقطه ضعف معمولاً برای آنها گران تمام می شود. نخست اینکه قادر نیستند در ماههای گرم سال، گرمای خورشید را تحمل کنند؛ در این هنگام از سال آنها باید کاملاً در سایه باقی بمانند. اگر یوزی مورد آزار و اذیت قرار گیرد و مجبور به ترک پناهگاه خود و راه رفتن در آفتاب شدید شود، ریسک بزرگی کرده و پس از طی چند کیلومتر ممکن است بر اثر گرما تلف شود. دومین نقطه ضعف یوزهای ایران این است که به شدت نگران امنیت خود هستند و این نگرانی باعث استرسآنها می شود. وقتی انسان به آن نزدیک می شود، اولین واکنش آن این است بدون جلب توجه کاملاً بر روی زمین دراز بکشد تا خودش را استتار نماید. اگر عامل استرس نزدیک تر شود، جانور در اولین پناهگاه قابل دسترس مانند حفره ای در میان کوه، لانه جانورانی نظیر روباه، خرگوش و یا کفتار پناه می گیرد. در نهایت اگر نتواند محلی را برای پنهان شدن بیابد سعی می کند فرار کند.
 
ارزش‌های یوز

1.    یوز مانند هر گونه جانوری دیگر از نظر ذخیره ژنتیک منحصر به فرد  است و انقراض آن کره زمین را برای همیشه از آن ذخیره ژنتیک محروم می کند. هر گونه جانوری، به ویژه پستانداران وحشی در تحقیقات علمی از جمله تحقیقات پزشکی دارویی ارزش بسیاری دارند.
2.    یوز یکی از اجزا تنوع زیستی ایران است که با دیگر اجزا آن در ایران و با گونه های دیگر این خانواده در سایر نقاط جهان تفاوت دارد. یوز مانند هر جانور دیگری در ایجاد تعادل اکولوژیک موثر است و انقراض آن این تعادل را بر هم می زند.(در مناطقی که جمعیت پستاندارن گوشتخوار کاهش یافته باشد و ناهنجاری هایی مانند انفجار جمعیت جوندگان پیش آید.)
3.    یوز گونه پرچم در زیستگاه است و نشان دهنده وضعیت زیستگاه، وضعیت گونه های جانوری و گیاهی آن زیستگاه است. این گونه در حرکت های حفاظتی از ارزش نمادین بسیار بالایی برخوردار است. گونه پرچم می تواند گونه چتر هم باشد یعنی حفاظت از آن به منزله پوشش دادن حفاظت از تمام زیستگاهها و تمام گونه های گیاهی و جانوری آن زیست بوم است.
4.    یوز،یکی از جاذبه های طبیعت گردی ایران است که می تواند منبع ایجاد درآمد برای جوامع محلی باشد.

عوامل تهدید کننده یوزپلنگ در زیستگاههای مرتبط با آن:

1-    چرای مفرط دام در زیستگاه
2-    سگهای گله
3-    تخریب زیستگاه ‌(به هر صورت از قبیل راه سازی (جداسازی زیستگاه)- معدن کاوی- تخریب و تبدیل مراتع  به مزرعه.
4-    اشغال زیستگاه توسط دام یا انسان
5-    شکار طعمه
6-    کاهش طعمه به دلایل مختلف
7-    تلفات یوزپلنگ به طرق مختلف بویژه تصادفات جاده ای

چنانچه هر چه زودتر اقداماتی برای حفظ یوز آسیایی نکنیم، این جانور با همان سرعتی که می دود، رو به انقراض می رود و به زودی به سرنوشت شیر ایرانی و ببر مازندران دچار خواهد شد و برای همیشه از سرزمینمان رخت برخواهد بست. به یاد داشته باشیم که ما حافظان آخرین بازمانده های یوز آسیایی هستیم. این وظیفه ماست که این امانت را به نسل‌های بعد از خود برسانیم.